श्रद्धाञ्जली

मुक्त आकाशका यात्री प्रदीप नेपाल

जितेन्द्र साह

२३ वैशाख २०८२, मङ्गलबार

विराटनगर– वामपन्थी आन्दोलनका लम्किएका पाइला, साहित्यिक सिर्जनाका गहकिला अध्याय र जीवनको अन्तिम क्षणमा पनि सादगीको आवाज उठाउने प्रदीप नेपाल। थापाथलीस्थित नर्भिक अस्पतालको शय्याबाट मंगलबार दिउँसो उनले संसारलाई अन्तिम बिदाइ गरे। ७१ वर्षे यो जीवन राजनीतिक सत्ताभन्दा बढी विचार र विवेकको अभ्यास थियो।

नेता नेपाल केवल एमालेको अनुशासनमा बाँधिएका कार्यकर्ता मात्र थिएनन्, उनी विचार र चिन्तनको यात्रामा नथाक्ने मुक्त मन थिए। उनी भन्थे, ‘म मूलतः लेखक सञ्जय थापा हुँ। राजनीति त केवल संयोग हो।’ यही विश्वासमा उनले ५१ भन्दा बढी कृति रचे, उपन्यास, संस्मरणदेखि कथासंग्रहसम्म। ’बर्बरिक’, ’एक्काइसौं शताब्दीकी सुम्निमा’, ’देउमाईको किनारमा’ जस्ता कृतिहरूले नेपाली साहित्यको क्षितिज फराकिलो बनायो।

राजनीतिमा पनि उनी ’संघर्ष’ को पर्याय थिए। २०३३ को ऐतिहासिक नख्खु जेलब्रेकमा सहभागी भएर भूमिगत राजनीतिमा होमिएका नेपाल ‘कोअर्डिनेशन केन्द्र’ हुँदै नेकपा माले र पछि एमालेको स्थायी समितिसम्म पुगे। मनमोहन अधिकारीको नेतृत्वमा सञ्चारमन्त्री, गिरिजाप्रसाद कोइरालाको अन्तरिम मन्त्रिमण्डलमा शिक्षा तथा खेलकुद मन्त्री बनेर पनि उनले आफूलाई पार्टीभन्दा माथि देश र विचारका पक्षमा राखे।

तर यस्ता उपलब्धि भन्दा उनले पछिल्ला वर्षमा देखाएको सादगी र साहस अझ प्रेरक लाग्छ। पार्टीको झण्डा नओढाउनू, भीडभाड नगर्नू र कुनै औपचारिकता नगरियोस् भन्ने इच्छा उनले जीवनभरको वैचारिक इमानको निरन्तरता जस्तै बनाइदिए। नेताले होइन, मानिसले बाँच्न खोजेको उनको इच्छापत्र आजको आत्मकेन्द्रित राजनीतिमा एक मौन विद्रोह हो।

नेपालको आलोचनात्मक विवेक उति नै तेज थियो। एमालेभित्र संघीयता, धर्मनिरपेक्षता, संविधानका विषयमा उनीसँग स्पष्ट मत थियो। सत्ताको सुविधाभन्दा विचारको कठोर यात्रालाई रोजेका नेपाल साहित्यमा पनि दलीय सीमाभन्दा माथि थिए। उनले ’झोला’ का लेखक कृष्ण धरावासी जस्ता गैर–वाम लेखकहरूको खुलेर प्रशंसा गरे, माओवादी युद्ध र त्यसका सांस्कृतिक विमर्शहरूमा आलोचनात्मक लेख लेखिरहे।

पार्किन्सन रोगसँग झण्डै एक दशकको लडाइँ लडेपछि उनी अस्ताए । मंगलबार साँझ उनी विद्युतीय शवदाह गृहमा दागबत्ती दिइए। उनका अन्तिम शब्दहरू थिएनन्, तर जीवनभरका काम, लेख र व्यवहारले उनले बोलेको सन्देश स्पष्ट छ— विचारमाथि राजनीति हुनुपर्छ, औपचारिकताभन्दा आत्मिक सादगी ठूलो हो।

वाम आन्दोलन, साहित्य र विचारका अद्वितीय यात्रीलाई हाम्रो श्रद्धाञ्जली।
– ओम शान्ति।

प्रकाशित : २३ वैशाख २०८२, मङ्गलबार 19:58